İran nükleer anlaşması İsrail ve Körfez'i neden tedirgin ediyor?

Fakat ABD ve Avrupalı müttefiklerinin tarihi düşmanları İran’la anlaşmalarını kutlamaları İsrail, Suudi Arabistan ve diğer Arap monarşileri açısından daha ziyade rahatsız edici çıkarımlar doğuruyor.

Tepkileri, küresel düşmanlığı teşvik edici değildi. Birleşik Arap Emirlikleri, anlaşmanın ‘bölgedeki istikrara’ destek olabileceğini belirtirken Bahreyn’in dış işleri bakanı anlaşma için “İran veya başka bir devletten kaynaklanan korkularımızı gideriyor” dedi.

Yine de diğerleri çok olumlu yaklaşmadı. İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu, anlaşmanın ‘tarihi bir hata’ olduğu konusunda ısrar edip ‘dünyanı daha korkunç bir yer haline getireceğini’ savundu.

Bir Suudi dış ilişkiler danışmanına göre, Batı’nın ‘quid pro quo’ yani anlaşma için ‘taviz veren’ tavrı “İran’a daha çok yer açıyor ve bölgede daha serbest hareket etmesini sağlıyor.” Peki bu endişe nasıl açıklanmalı?

İsrail ve Arap monarşileri, 1979 İran Devrimi’nden sonra Tahran’ı en büyük tehdit olarak gördü. İran, en büyükleri Lübnan’daki Hizbullah olmak üzere İsrail’in çevresindeki militan gruplara para ve gelişmiş füzeler verdi.

Arap monarşiler, İran’ın hoşnut olmayan Şii toplumları destekleyerek Sünni liderliğindeki ve çoğunluğu Sünni olan devletlerin düzenini bozdu.

ABD’nin 2003’teki Irak işgali, Bağdat’ı ‘İran’ın düşmanlığından’, ‘İran’ın müttefikine’ dönüştürdü. Mısır’da 2011de, bir diğer İran karşıtı rejim devrilirken ABD ise ‘beklemede’ kaldı.

ABD, Suriye rejimine yönelik füze saldırısı planlarını iptal etmesi Suudi Arabistan’da şaşkınlık yaratırken Riyad’ın İran’ın etkisini zayıflatmak için yıllardır beklediği fırsat da suya düşmüş oldu.

Suudi Arabistan, ABD’nin saldırı planlarını iptal ettiğini, Amerikalı yetkililer yerine CNN’den duydu, bu da yaralarına tuz basan son adım oldu.

Dolayısıyla bu ülkeler için, nükleer diplomasi yalnızca nükleer tartışmaların çok daha ötesinde bir durum. Asıl endişeleri, Batı’nın İran tamamen teslim olmadan baskıyı hafifletmesi ve İran’ı gelecekte bomba üretebilecek yeterli nükleer altyapıyla baş başa bırakmaları.

Bu ülkeler, anlaşmanın İran’a –ağır kısıtlamalara rağmen - uranyum zenginleştirme faaliyetlerine devam etme imkânı sağlamasına tepki gösteriyor. Bu, İsrail’in de başından beri karşı çıktığı bir durumdu.

Suudi Arabistan ve Arap monarşilerinin en büyük korkusu, anlaşmayla beraber Asya’ya odaklanan ABD’nin İran’a kapılarını açması ve bunun da İran’ın müdahalelerine karşı Amerika’nın İsrail’i ve Arap ülkelerinin çıkarlarını koruma eğilimi ile yetkisini kaybetmesine neden olması.

Birçok açıdan bu ‘terk edilme’ korkusu eski kaygıları alevlendiriyor. Arap ülkelerinden bir yetkili yakın bir zamanda Körfez’e yaptığı bir ziyarette bana, İran’daki Şah yönetimine atıfta bulunarak “ABD’nin İran’a, Suudi Arabistan’dan daha yakın olduğu zamanları hatırlıyoruz” dedi.

Bu korkular aşırı bir heyecan gösterisi gibi görünüyor ama Ortadoğu’da yaygın olarak ve samimi bir şekilde dile getiriliyor. Bu korkular, yalnızca anlaşma varışmış olmasıyla güçlenmiyor, ama aynı zamanda izlenen yol da bu endişeleri kuvvetlendiriyor.

ABD’nin Hasan Ruhani’nin cumhurbaşkanı seçildiği Haziran ayından bu yana, Suriye’ye saldırı planlarının iptal edildiği dönemi kapsayan zaman diliminde ABD ile İran’ın gizli ikili görüşmelerde bulunduğu ve Suudi Arabistan’ın el altından bu iletişim hakkında İsrail’e bilgi sızdırdığı haberleri geliyor.

Bu iki önemli noktaya işaret ediyor. Birincisi, Riyad’ın İsrail’i devlet olarak tanımamasına rağmen Suudi ve İsrail’in algıları giderek birbirine daha çok yaklaşıyor.

İkincisi de ABD’nin müttefikleri, ABD-İran işbirliğinin Arap ve İsrail’in zararına olacağı konusunda hem fikir olmaya başlıyor. Suriye’de çözüm için ABD ve Rusya’nın öncülüğünde yürütülen barış görüşmelerine İran’ın da dâhil edilmesi durumunda bu görüş de sağlamlaşacak.

Peki bu ülkeler nasıl bir cevap verebilir? İsrailli yetkililer, anlaşmanın kendileri için bağlayıcı olmadığı uyarısında bulundu. Bu da, askeri seçeneğin hala masada olduğu tehdidi anlamına geliyor. Suudi yetkililer de Pakistan’dan nükleer silah temin edebileceklerini üstü kapalı bir şekilde dile getiriyor.

Bu adımların hiçbiri, bu geçici anlaşmanın süresi boyunca atılacak gibi değil. İsrail’in eski askeri istihbarat müdürü Amos Yadlin’in dediği gibi, “Gelecek altı ay içinde saldırı meşruiyeti azalacak.”

ABD ve İsrail daha önce İran’a karşı düzenlenen sanal saldırılarda işbirliği yapmıştı. İran’da öldürülen nükleer bilimcilerin faillerinin de İsrailli olduğuna inanılıyor. Bu örtülü eylemler de göz ardı edilmemeli fakat bunlar Washington’u ve bu anlaşma için müzakere edenleri öfkelendirebilir.

Eğer bu anlaşmayı uzun dönemli bir uzlaşı takip etmezse ve İran nükleer genişleme planlarını yenilerse, o zaman İsrail’in hava saldırısı riski de büyük oranda artar.

İngiliz Sunday Times gazetesinin bu ay ortaya attığı Suudi Arabistan’ın herhangi bir İsrail saldırısına doğrudan askeri destek verebileceği iddiası çok inanılır bir durum değil ama İsrail’in bombardıman uçaklarına gizlice hava sahasını açabilir.

İran’ın anlaşmayı ihlal ettiğine dair işaretler peşinde koşan Suudi ve İsrail istihbaratları arasındaki bağlantı da gelişebilir. Ama bu iki ülke de ABD’yi bir kenara itmeyi göze alamaz.

Cenevre Anlaşması, ardında yapılması gereken birçok iş bırakan mütevazı bir adım. Ama Amerika’nın bazı müttefikleri için, bu anlaşma geleceğin getirecekleri açısından rahatsız edici bir işaret olarak görülüyor. Öncelikleri, bu nükleer ‘çözünme’nin bölgede şimdi yeni bir düzene dönüşmesini engellemek olacak.

 

İsrail hükümeti, Cenevre'deki nükleer görüşmelerde uzlaşma sağlanmasını tepkiyle karşıladı. Başbakan Netanyahu, İran ile varılan mutabakatı 'tarihi bir hata' olarak değerlendirdi.

Uzun yıllardır İran'ın nükleer programına ilişkin devam eden krizde, BM Güvenlik Konseyi daimi üyesi olan 5 ülke ve Almanya'nın İran ile Cenevre'de yapılan görüşmelerde ön anlaşma imzalamış olmasına İsrail sert şekilde tepki gösterdi. İsrail Başbakanı Benyamin Netanyahu, görüşmelerden çıkan sonucu, 'tarihi bir hata' olarak yorumladı ve dünyanın artık daha tehlikeli bir yer olduğunu ifade etti.

İsrail Başbakanı Netanyahu, görüşmelerin ardından, "Bugün dünya çok tehlikeli bir yere dönüştü. Çünkü dünyanın en tehlikeli rejimi, dünyanın en tehlikeli silahına sahip olmaya daha yakın hale geldi" değerlendirmesini yaptı.

ABD Başkanı Barack Obama ise İsrail'e destek veren bir açıklama yaptı. Obama, ülkesinin ve İsrail'in, İran'ın amaçlarına dair şüpheleri olmasının güçlü gerekçeleri olduğunu ifade etti. ABD Başkanı ayrıca gelecek ayların, Tahran yönetiminin nükleer programına dair kalıcı çözümler bulunması yönünde iyi değerlendirilmesi gerektiğini ifade etti.

Cenevre'deki görüşmelerde, BM Güvenlik Konseyi'nin 5 daimi üyesi ve Almanya ile İran yönetimi, gelecek altı ay içinde İran'ın nükleer programını dondurması, uranyumu ancak yüzde 5 oranında zenginleştirebilmesi, yüzde 20 oranında zenginleştirilmiş uranyumun inceltilmesi ya da askeri amaçlar için kullanılmayacak şekilde değiştirilmesi, nükleer tesislerini uluslararası denetçilere açması ve düzenli olarak fotoğraflarını göndermesi, yeni santrifüj ya da uranyum zenginleştirme tesisinin açılmaması üzerinde uzlaşmıştı. Uzlaşma karşılığında, İran'a yönelik bazı yatırımların gevşetilmesi taahhüdünde bulunuldu.

Sud-Ouest adlı Fransız gazetesi İran'ın ikna edilmesinde Fransa'nın oynadığı role değiniyor:

“Aşırı sayıda tarafın uzlaşmayı iple çekmesi, İran ile Batılı devletler arasında varılan anlaşmaya kuşkuyla yaklaşılmasını gerektirir. İran istiyordu, çünkü yaptırımlar yüzünden ekonomik durumu içler acısıydı. ABD istiyordu, çünkü Irak ve Afganistan'da uğradığı başarısızlık yüzünden bir an önce Ortadoğu'yu terk etmeye niyetliydi. Rusya ve Çin de İran'ın müttefikleri olarak anlaşma sağlanmasını arzuluyordu. Bu durumda Fransa tek başına kalmak istemezdi. Ama Fransa'nın katı tutumu semeresini verdi. Dışişleri Bakanı Laurent Fabius'un taviz vermez tutumu karşısında İran, ağır su reaktörü Arak'ın faaliyete son vermesini kabul etmek zorunda kaldı. Fransız diplomasisi bu başarısından dolayı övülmeyi hak etmiştir.”

Norveç gazetelerinden Dagsavisen İran'ın nükleer programıyla ilgili anlaşmayı şöyle yorumluyor:

“Pazar günü Cenevre'de imzalanan ön anlaşma, İran ile dünya devletleri arasındaki ilişkilerin düzeltilmesi için tarihi bir fırsat yaratmış olmaktadır. İran uranyum zenginleştirme faaliyetlerinde yüzde beşlik oranı aşmamayı sadece altı aylığına taahhüt etmiş olsa bile bu mutabakat, İran nükleer programının kalıcı bir şekilde durdurulmasını konu alan müzakerelerin sürdürülmesine zemin hazırlamıştır. Anlaşma, diplomasinin zaferidir ve dünya barışı açısından olağanüstü bir fırsat sunmaktadır.”

İtalya'nın önde gelen günlük siyasi gazetelerinden Corriere della Sera, uzun gizli istişarelerin ardından anlaşmaya varılmasının bütün tarafların yararına olduğunu yazıyor:

“İran ile varılan anlaşma ilk bakışta sadece geçici değil, aynı zamanda mütevazı ve eksikmiş gibi de görünüyor. Sadece altı aylık bir süreyi kapsıyor. Uzlaşma, İran'ın üzerinde hak iddia ettiği, 5 + 1 grubunun ise İran'a izin verdiğini inkâr ettiği uranyum zenginleştirme faaliyetlerinin cezasız kalacağına işaret ediyor. Ama uzlaşmayı uluslararası hadise kılan iki önemli husus gözden kaçırılmamalı. İlki şu: Cenevre'deki müzakere masasına oturan bütün taraflar, görüşmelerin yeniden ertelenmesinin İran ile anlaşmaya varılmasını istemeyenlerin ekmeğine yağ süreceğini ve bundan sonraki buluşmaları şaibe altında bırakacağını müdrik davrandı. İkincisi ise, eksik ve süreli de olsa ilk uzlaşmanın İsrail hükümet başkanıyla Suudi Arabistan'ı öfkelendirmeye yetmiş olmasıydı.”