Hacı Musa Bey, Mütefekkir Salih Mirzabeyoğlu’nun dedesi İzzet Bey’in babasıdır. Salih Mirzabeyoğlu’nun “Tilki Günlüğü” isimli eserinden Hacı Musa Bey ile alâkalı olan bölümleri aktaralım:
 
“…Mutkî Aşireti Reisi Hacı Musa Bey, onun oğlu İzzet Bey, onun oğlu Hacı Muammer Bey, onun oğlu Salih Mirzabeyoğlu... Büyük sahabî, «Seyf-ül İslâm-İslâmın kılıcı» lâkablı Halid bin Velid Hazretlerine kadar bir şecere... Oradan gelen bir kolun yataklandığı yerdir Muş!.. …”(1)
 
“…Baba soyum, «Allah’ın çekilmiş kılıcı» diye anılan, büyük sahabi Halid bin Velid Hazretlerine dayanır... Mûsâ deyince... Efsanevî bir yiğitlik şahsiyeti olan, dedem İzzet Bey’in babası ve Mirza Bey’in oğlu Mûsâ Bey... «Bey», şimdilerde parası olana, kravat takana ve burjuva takımının nezaketle hitabedilmek istenenine deniyor ya, bunlarınki öyle değil... Onlar, mirler!..
 
Mûsâ Bey, Mustafa Kemâl’in Üstadım’ın bahsettiği hatıratında ve Nutuk’ta bahsi geçen, pek sevmediği biridir... Nutuk’ta, bir nevi gıyabında ukdesini konuşturur.
Hiç kimsenin kanun himâyesinde olamayacağı zamanda, gerçek tarih konuşur ve Mûsâ Bey gibi, oğlu İzzet Bey’in efsanevî şahsiyeti de görünür!..
 
Mûsâ Bey, Abdülhamid Han Hazretlerinin takdir ve güvenine mazhar olmuş bir zât… …”(2)
 
İsmi Duyulmamış Bir Kahraman: Hacı Musa Bey
Öncelikle, Prof. Dr. Musa Şaşmaz’ın “Kürt Musa Bey Olayı” isimli eserinde geçen şu bilgileri paylaşalım:
 
“Musa Bey’in babası olan Mirza Bey, Muş Sancağının tanınmış aile ve beylerinden biriydi. Mirza Bey, Mutki ve Ahlat gibi bazı kazaların kaymakamlığını yapmış ve gösterdiği başarı sebebiyle Osmanlı yönetimi tarafından takdir edilmişti. Hatta o, Bitlis civarını tehdit eden eşkıya topluluğunu Bulanık’tan uzaklaştırmakla memur edilmiş ve çok kısa sürede bu eşkıyaları perişan etmiş, ancak 1885’teki bir çatışma esnasında aldığı yaradan dolayı vefat etmiştir. Mirza Bey’in hanımlarından biri, 1889’da İstanbul Pera’da Mutasarrıflık yapan Bahri Paşa’nın kardeşiydi. Bitlis Vilayeti İcra Memuru da, Mirza Bey’in yeğeniydi.
 
Musa Bey, yaklaşık olarak 1854-55 yılında Muş şehri yakınında Hoyt Kazası’na bağlı Cinyar adlı bir köyde doğdu. O, Hoyt Kazası’nın beş-altı büyük köyüne sahip ve istediği zaman etki alanını Bitlis ve Muş arasındaki Muş ovasında da sürdürebilmekteydi. Asayişin muhafazası ve işlerin idaresinde gösterdiği yetenek ve başarı yüzünden Salih Paşa’nın takdirini kazanmış ve onun Muş Mutasarrıflığı zamanında ahalinin istek ve ricasıyla bazı nahiyelerin müdürlüklerinde görevlendirilmiştir. Görevini başarıyla yapmasından dolayı, bilhassa Muş Ermenileri kendisinden hoşnut kalmışlardır.” (3)
 
Osmanlı Devleti’nin Batılı devletler tarafından ajan ablukasına alınması, Osmanlı-Rus Harbi’nin (1877-78) neticelerinden birisidir; Ermeni Meselesi’nin köpürmeye başladığı tarih de bu zamanlara denk gelir. Kezâ, hem İngiliz ve hem de Rusların katkılarıyla 1880 tarihi itibariyle Ermeniler Osmanlı’ya karşı teşkilatlanmaya başlamış ve içten içe bahis mevzu devletlerin hazırladığı tezgâha ısındırılmışlardır...
 
Musa Bey’in ismi ilk defa 1883 yılında İngiliz belgelerinde geçer. Bitlis’te iki Amerikan Misyonerine yapılan saldırı vesilesiyle Musa Bey’in ismi öne çıkarılır; misyonerler Musa Bey’in yaşadığı köye gelip oradaki bir Hıristiyan aileye misafir olurlar ve Musa Bey misafir oldukları evde Dr.Reynolds ve Knapp’ı ziyaret eder ama Musa Bey “soğuk bir kabul görür”... Tarih 21 Mayıs 1883… Ertesi gün köyden ayrılan misyonerler dört Kürt genci tarafından saldırıya uğrayıp, eşyaları çalınarak darp edilirler… Hâdiseyi haber alan Bitlis Valisi, Musa Bey’in babası Mirza Bey’e hâdiseyi haber vermiş ve “suçluların yakalanması için zaptiyeler göndertmiştir”  Ardından gerçek suçlular olan dört Kürt genci tutuklanmış ve yanlarında bulunan torbalardan misyonerlere ait eşyalar da çıkmıştır… Esasında, hani “vak’ayı adiye- adi vak’a” dediğimiz ve dış yüzünden, iç yüzünden ve neresinden bakılırsa bakılsın neticesinin ne olacağı kestirilebilecek bu hâdisenin seyri, Van’daki İngiliz Konsolos C.A. Eyres tarafından 16 Ağustos 1883’te Erzurum’daki diğer bir konsolosa (Everett) gönderdiği rapor-mektupla değişiverir. Eyres’e göre saldırganlardan birisi Musa Bey’dir… İşin tuhaf yanı şudur ki, Reynolds ile Musa Bey yüzleştirilmiş ve Reynolds Musa Bey’in saldırganlar arasında olmadığını söylemiştir. Musa Şaşmaz’ın deyimiyle; “bir İngiliz Sömürge Valisi gibi” davranan Eyres, hâdisenin hiçbir tarafında olmamasına ve hatta Musa Bey’i hiç görmemiş bulunmasına mukabil hâdisenin failinin Musa Bey olduğu hususunda ısrar etmiş ve böylece Musa Bey’i yıpratma kampanyasının yolunu açmıştır. Sonrasında İstanbul’daki Amerikan Elçiliği’nden yardım istenmiş, İngiliz Büyükelçisi Wyndham durumu Amerikan Elçisi General Wallace’e bildirmiştir… Bu hâdisenin bu kadar köpürtülüp ve hem de hiçbir dahli olmamasına karşın Musa Bey’in mevzuya dâhil edilmesinin asıl sebebi, Musa Bey ve Mirza Bey üzerinde baskı kurarak bölgedeki nüfuzlarının azaltılması, böylelikle Hıristiyan Ermenilerin bölgedeki Müslümanlara karşı teşkilatlanarak huzursuzluğun had safhaya çıkarılmasıdır. Nitekim İngiltere’nin Van ve Erzurum konsoloslarının teşvikiyle Amerikan Hükümeti yetkilileri, Osmanlı Hükümeti nezdinde 1883 Haziranından 1885 yılının sonuna kadar bu mesele ile yakinen ilgilenmiş ve Musa Bey’in tutuklanmasını talep etmiştir. Saldırıya katıldığı tespit olunamayan bir şahsı tutuklamayan Osmanlı Hükümeti’nden istediğini alamayan Amerikalılar, bu seferde, saldırıya uğrayanların maddî kayıpları için toplamda 3500 sterlin tazminat talep etmişlerdir.
 
İngiltere Van Konsolosu C.A. Eyres’in ve Erzurum Konsolosu Everett ile birlikte Musa Bey’in bölgedeki nüfuzunun kırılması için tetiklediği hâdise neticesinde iş devletlerarası bir krize dönüşmüş, diplomatik görüşmelerin sonunda, yani 1885’te “Arif Paşa ile Musa Bey’in babası Mirza Bey, Mutki kaymakamlığı görevlerinden azledilmişlerdir… Bunun yanı sıra, Musa Bey zan altında bırakılmak suretiyle İngiliz ve Amerikan hükümetleri bu mesele vesilesiyle “Babıâliyi sıkıştırmak için adeta bir ittifak oluşturmuşlardır.”
 
Bu esnada, yavaş yavaş teşkilatlanmaya başlayan Ermeni komiteleri ise propaganda yolu ile Musa Bey hakkında kendilerine zulmettiğine dâir şayialar çıkartarak bölgeyi kaynatma yolunu tutmuşlardır. Osmanlı Hükümeti ise bunun önüne geçmek için “Musa Bey’in ailesiyle beraber ilk önce Muş’ta ve daha sonra ise Bitlis’te ikamet eylemesini ve nezaret altında bulundurulmasını emretmiştir”…
 
1883’ten 1885’e kadar Amerika ve Osmanlı arasındaki bu mesele hakkında onlarca mektup ve belge karşılıklı yollanmış, görüşmeler aralıksız devam etmiş ve hatta 24 Ocak 1884’te Amerika sert bir nota vermiş, zamanın dışişleri bakanı Arifî Paşa’da aynı sertlikle mukabelede bulunmuştur…
 
Musa Bey’in tutuklanması için azamî gayret sarf edilmiş, fakat İngiliz ve Amerikalılar ne kadar uğraşmışlarsa da bu hususta muvaffak olamamışlardır. Hatta diplomatik ilişkilerin gerilmesine yol açan bu hâdise neticesinde Amerikan hükümeti sonunda istediği tazminattan da vazgeçmek zorunda kalmıştır…
 
Her ne kadar arzuladıklarına tam anlamıyla ulaşamasalar da şöyle bir neticeye varmışlardır ki Musa Şaşmaz’ın tesbitidir: “1880’li yıllarda Ermeni halkından bazıları çeşitli örgütler kurmak suretiyle teşkilatlanmaya başlamışlardı. Bu örgütlenmenin ilk adımı da Musa Bey meselesinin Avrupa gündemine sokulmasıdır.”
 
Şimdi tam bu esnada enteresan bir tarih aralığına dikkat çekmek istiyoruz. Bahsettiğimiz İngiliz ve Amerikan komplosunun tarihi 1883-1885 yılları arasındadır. Çok enteresan bir şekilde 1889 yılına kadar, yani dört sene zarfınca bu hâdise hakkında yaprak kımıldamamış, Amerikan hükümeti bu dört sene zarfınca İngilizler gibi suskun kalmışlardır… İngiliz belgelerinde ise bu mesele 1883 yılının ortalarında kapanmış ve Musa Bey hakkında 1889’a kadar tek belge tutulmamıştır… Bu suskun dört senenin ardından, Nisan 1889’da İngiliz “The Times” gazetesinde bir Ermeni kızın babasının gözleri önünde diri diri yakıldığı haberi çıkmıştır. Aynı gazetede yayımlanan bir başka yazıda ise Kürtlerin Ermenileri katletmeye başladığı söylenmekteydi. 6 Mayıs 1889’da ise “The Daily News”de, Van’da birçok Ermeni’nin tutuklandığı ve “Kürt Musa Bey’in bir köyde katliam yaptığı ve bir çocuğun üzerine gaz dökerek yaktığı” haberi çıkar… 14 Mayıs 1889’da ise “The Echo” gazetesinde yine Kürtlerin Ermenileri katlettiği, güzel kadınları ayırıp tecavüz ettiği haberi çıkar… Bu kara propagandalar neticesini verir ve İngiliz Parlamentosu “Ermeni bir kızın bir Kürt tarafından kaynatılarak öldürüldüğü şayiasıyla” çalkalanır.  İngiliz Dışişleri bakanı ve Başbakan Salisbury “doğrulanmayan hâdiselerle Osmanlı Hükümeti’nin itham edilemeyeceğini” söyler ama bu seferde İngiliz gazeteleri tarafından eleştirilir. 14 Mayıs tarihli “The Daily Chronicle” Musa Bey’in adını anarak Kürtlerin katliam yaptığını haberleştirir. İlginç olan bir husus da şudur ki, 15 Mayıs günü “Ajans Reuters” mevzu bahis haberlerin yalan olduğunu, “gazetelerin yaptıkları haberlerin kaynakları hakkında büyük şüpheler olması sebebiyle inanılmamasını tavsiye etmiştir”…
 
Peki, 4 senedir yaprak bile kımıldamazken birden İngiliz gazeteleri başta olmak üzere Avrupa gazetelerinin bir anda böyle haberler yapmasının sebebi hikmeti nedir?
 
İşin aslı şu ki,1888 yılının sonunda Ermeni Bogos Natanyan isimli bir rahip Musa Bey tarafından ahâliyi kışkırtmak suçlamasıyla yakalanmış ve üzerinde bulduğu zararlı evraklarla beraber bu şahsı (görevi icabı) Muş Mutasarrıflığı’na teslim etmiştir. Natanyan’ın Ermenileri Osmanlı’ya karşı kışkırtmak için yazılar yazdığı tespit edilmesinin ardından ömür boyu hapse mahkûm edilir… Bunun yanında İngilizlerin teşvikiyle bazı Ermenilerin bölgede otoriteyi temsil eden Musa Bey’e karşı karalama ve şikâyet kampanyaları başlatmaları da cabasıydı. Bu durum aleyhte bir kampanya olarak belli ki yine İngilizler’in elinden çıkıyor, “teb’ayı sadıka” olarak bilinen Ermeniler’in bazıları ise bu oyuna tekraren geliyordu.
 
Başka bir durum da şu ki, İngiliz belgelerine bile geçen bir husus olarak Musa Bey Muş Mutasarrıflığına 800-1000 lira borç para verecek kadar (yani devlete borç veriyor) zengindi. Musa Şaşmaz, “Musa Bey’in Bitlis ve Muş Vilayeti “ekâbir taifesi” arasında mümtaz bir yere sahip” olduğunu söyler; açık artırma ile satılan Hoyt nahiyesinin öşrünü satın almış olması Ermenilerin hoşnutsuz olabileceği durumlardandı. Nitekim sonraları İstanbul’da kurulan mahkemede, cüz’i bir miktar parasının Musa Bey tarafından alındığını iddia eden birisinin ithamlarına karşın Musa Bey’in verdiği cevap, Ermeni olan bu şahsın kendisine yüklü miktarda borcu bulunduğu, bunu ödememek için böyle bir davaya bulaşmış olabileceği yönündedir.
 
Londra’daki Ermeni Cemaati Derneği yoluyla İngiliz gazetelerinde çıkan şayiaların ardından bütün Avrupa’ya yayılan haberler, sanki gerçekmiş gibi tek elden idare edilerek ve bire bin katılarak Musa Bey aleyhinde bir kampanyaya dönüştürülmüştür. Bu mevzuyu o kadar abartmışlardır ki, bir Fransız yazarın ifadesine göre Alman İmparatoru bile insafa gelip “İngiliz Liberal basını, meşhur çeteci Musa Bey’in durumunu o kadar büyüttü ki, eğer bu adam bir Atanaş yahut Boyacıyan olsaydı elbette Londra’da böyle bir gürültü olmazdı” demiştir!
 
Çıkarılan patırtı Osmanlı üzerinde baskı vesilesi olmuş ve neticesinde Sultan II. Abdülhamid Han Hazretlerinin bizzat emriyle İstanbul’da Musa Bey’in mahkeme edilmesi kararlaştırılmıştır. Özellikle İngilizlerin bölgede kurulacak bir mahkeme ile Musa Bey’i tamamen zapt-ü rapt altına alma teşebbüslerini II. Abdülhamid Han İstanbul’da bütün yerli ve yabancı basın önünde muhakeme edilmesi kararı ile boşa çıkartmıştır.
 
İstanbul’da Avrupa basının gayet alaka gösterdiği bir ortamda kurulan mahkeme’nin ilk bölümünde İngiliz gazetelerini Musa Bey hakkında yönlendiren Londra’daki Ermeni Cemaati Derneği’nin ithamları incelenmiştir.
 
Davacılar Hacı Musa Bey hakkında on çeşit dava açmışlardır; mahkemesi, yapılan bütün ithamlar, yabancı gazeteciler, elçi ve konsoloslar önünde gerçekleşmiş ve Sultan II. Abdülhamid Han’ın istediği şekilde apaçık bir muhakeme gerçekleştirilmiştir.
 
Neticesinde birçok ithamın uydurma olduğu, bazı Ermenilerin yalancı şahitlik için para aldığı, yine bazı iddialara mukâbil Musa Bey’in o sıralar bahsedilen şehirlerde olmadığı; yine aynı şekilde bazı iddiaların Musa Bey’in maddî durumu ile çeliştiği, aynı hâdiseye aynı şâhitlerin ayrı tarihler verdiği, kimi şahitlerin hâdise esnasında birbirlerini görmediklerini söylemelerine rağmen mahkeme huzurunda aksi beyanda bulundukları, iki ayrı dava için şahit olanların kendi davlarıyla alakalı olarak net ifadeler verirken yine aynı köyde olduğu iddia edilen bir başka hâdiseyi duymadıklarını söylemeleri, bazı şahitlerin şahitlik ettikleri hâdise vukû bulurken olay mahalline sekiz saatlik mesafede olduklarının ortaya çıkması gibi durumlara rastlanmıştır. “Hacı Musa Bey aleyhine açılan sekiz davanın tamamından adı temize çıkarak beraat etmiştir.” Detaylı bilgi için Musa Şaşmaz’ın mahkeme tutanaklarını yayımladığı eserine göz atmakta fayda var…
 
Hacı Musa Bey beraat etmesine mukabil yine yabancı devletlerin Osmanlı’ya tazyikinden ötürü Sultan II. Abdülhamid Han tarafından Medine’ye gönderilmiş, uzunca bir süre orada kaldıktan sonra Şam’a yollanmıştır. Bitlis ve Muş’a ancak 1914’te geri dönebilmiştir.
 
Bu yazıda, sadece “özet” diyebileceğimiz kısmı vesilesiyle bile, Hacı Musa Bey hadisesi etrafında daha 1880’lerde Ermeni Meselesi’nin nasıl billurlaştığının ve “Ermeni Meselesi” denilen hâdisenin 1915’teki “tehcir”e nasıl sürüklendiğinin ipuçlarını vermeye gayret ettik. Başta İngilizler olmak üzere Avrupalı devletlerin bu konudaki “tahrikçi” rolü ve gücü zayıflayan Osmanlı’yı içeriden parçalamak için Ermenileri nasıl kışkırttıkları gerek Osmanlı ve gerek İngiliz arşivlerinde mevcuttur. Osmanlı Hükümeti’nin bütün çabalarına mukabil hâdiselerin iki milletin birbirlerini kıymaya kadar uzanması ve bugün gelinen noktada yine Avrupalı devletlerin kendi meclislerinde “Ermeni Yasa Tasarısı” adı altında lobicilik yapıyor olmaları, bize Ermenilerin son 150 yıldır üzerlerine aldıkları “kullanışlı unsur” rolünü değiştirmeye pek niyetli olmadıklarını ihsas ediyor. Avrupalı devletlerin Osmanlı’ya yönelttikleri uluslararası baskı politikasını bu mevzu üzerinden Türkiye Cumhuriyeti’ne de yapmak gayesinde olduklarını rahatlıkla söyleyebiliriz.
 
Dipnotlar:
1) Salih Mirzabeyoğlu, Tilki Günlüğü, İBDA Yay. C: 1, s. 101
2) Salih Mirzabeyoğlu, Tilki Günlüğü, İBDA Yay. C: 1, s. 506)
3) Musa Şaşmaz, Kürt Musa Bey Olayı, KİTABEVİ, s. 26)
Kaynaklar:
Bu yazıyı hazırlarken Hacı Musa Bey ile alakalı çeşitli kaynaklara bakmış olsam da, yazıdaki teferruatlı bilgilerin hepsinde Prof. Dr. Musa Şaşmaz’ın “Kürt Musa Bey Olayı” isimli kitabından faydalandım.
 
Fatih Turplu - Baran Dergisi 431. Sayı

Yazının tamamı için TIKLA


Hacı Musa Bey hakkında bir başka yazı: Bir Hilafet Savaşçısı: Hacı Musa Bey