<p style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span style="line-height:normal"><span georgia="">Bâkî'de, edâ ve estetik ruh... Edâ; üslûb, tarz, şive... Yâni, estetik ruhun kendi olan şeyler. Üstadım'ın, Dîvân edebiyatı şairleri arasında, Osmanlı İmparatorluğu'nun haşmet devri olan Kanunî Sultan Süleyman devrinin şâiri Bâkî'yi sevdiğini biliyoruz... Bâkî'nin de, Kanunî Sultan Süleyman’ı:</span></span></span></span></p> <p style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span style="line-height:normal"><span georgia="">— Men' eyleme yanınca sürünsün ko sâye vâr<br /> Bâkî kulun da pâdişehim bir fütâdedir</span></span></span></span></p> <p style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span style="line-height:normal"><span georgia="">Bâkî, hemen ittifakla, Dîvân edebiyatımızın en haşmetli şâiri olarak kabul ediliyor... Zaten Bâkî'nin takdirkârları arasında, kendisinden sonra gelen büyük şâirlerin hepsi var. Arifi ârif anlar ya!</span></span></span></span></p> <p style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span style="line-height:normal"><span georgia="">Kısa hayat hikâyesi şöyle: Hicrî 933-Milâdî 1526'da, fakir bir aile çocuğu olarak doğuyor; babası, Fâtih Camii müezzinlerinden... Saraç çıraklığına veriliyor... Komşuları Karamanlı Mehmed Efendi'nin himmetiyle, medreseye giriyor; müderris olan bu zât ve onun müderris olan kardeşinin derslerini tâkib ediyor... Asıl adı Abdülbâkî Mah-mud olan "Bâkî" mahlâslı şâirimizin medresedeki arkadaşları arasında, 13 şâir daha var... O, henüz 21 yaşına girmeden dehâsının parlaklığıyla dikkati çekiyor ve zamanın üstadlarından Zâtî gibi şâirlere kendini kabul ettiriyor... O zaman ve sonrası için ve her devir için geçerli malûm:</span></span></span></span></p> <p style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span style="line-height:normal"><span georgia="">— Zamâne bizde cevher sezdiğiyçün dil-hıraş eyler</span></span></span></span></p> <p style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span style="line-height:normal"><span georgia="">Anınçün bağrımız hûndur maarif kânıyüz câna </span></span></span></span></p> <p style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span style="line-height:normal"><span georgia="">(Zamâne bizde cevher sezdiği için gönlümüzü tırmalar</span></span></span></span></p> <p style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span style="line-height:normal"><span georgia="">Onun için bağrımız kandır, marifet madeniyiz câna)</span></span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Daha sonra Şeyhülislâm olan bir hocasıyla Haleb'e gidiyor, 4 yıl içinde oradaki mahkemelerde naiblik görevi... Dönüşte, ünlü Ebüssuud Efendi'nin oğlu Mehmed Çelebi'nin tavassutuyla, babasıyla tanışması... Daha önce Kanunî Sultan Süleyman'a sunduğu kasidesiyle, onun iltifatına mazhar... Yıldızı, Semiz Ali Paşa zamanında parlıyor. 36 yaşında "Dânişmend"; bu tâbir, Tanzimat'tan önce, kadıların yanındaki stajyer için kullanılıyor... Sonra Medrese hocahklan... Üç kere, Şeyhünslâmlık'tan bir alt kademe olan Anadolu ve Rumeli Kazaskerlikleri... Akibet: Hicrî 1008-Milâdî 1600 senesinde vefat ediyor... Demek ki 74 yaşında. </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Asıl adı Mahmud olduğu hâlde, "Abdülbâkî" imzasını kullanmış; Allah'ın bir ismi de "Bâkî" ya, Bakî kulu... Mübründe de şu beyit: </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— "Dünya fanidir, onda vefa yoktur — Bâkî olan sadece O'dur, gerisi fânidir!" </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Muallim Nâci, Bâkî için, "millete lisân muallimliği etti!" diyor... Hem yaşarken, hem de ölümünden sonra, "Sultan-üş Şuarâ: Şâirler Sultanı" diye anılan Bâkî, Fuzûlî'den feyz alanlar arasında... Dîvân edebiyatımızda, şâirlerin birbirini kritik edişleri de şiirle... O kimsecikleri beğenmez Nefî, onun için şöyle diyor: </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Bir güherdir söz ana rağbet-i şehdür kıymet </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Ne revâ böyle metâ'ın çekile hüsranı </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Bir mücevherdir söz ona, bal rağbetindedir kıymeti </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Ne revâ böyle metâ'ın hüsran vermesi) </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Ziyâ Paşa, bir beytinde Bâkî için, "genişletici müceddid tâbiri Bakîye verilse yeridir!" diyor... Araştırmacı Muallim Nâci de, "Öğrendi gazel tarzım Rûm'un şu'arâsi mısraında, onun kıymetini bildiriyor... Artık kahplaşmış ifâdelerle şu: </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— "Ustalığını bilhassa gazel ve kasidelerde göstermiştir. Türkçe ile arûzun kaynaşmasında, -kâmil mânâda!-, önemli bir rol oynamış, bu yüzden şiirde "müceddid-yenileyici" sayılmıştır. Şiirlerinde, hisden ziyâde düşünce hâkimdir. Yeni buluşlara, kullanılmamış teşbihlere çok önem vermiş ve bu hususta büyük başarı kazanmıştır. Şiirlerinde, mağrur bir edâ vardır!"</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Aynı basmakalıp mantık, onun için de yürütülmüştür: "Şiirleri, tasavvufi midir, değil midir?" diye... Bu hususta gerekenleri, bundan önceki bölümlerde izâh ettiğimiz için, üzerinde durmuyoruz. Yukarıda bir beytini verdiğimiz gazelinin tamamı, şâir kişiliğini çeşitli yönleriyle gösteriyor:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Ezelden şâh-ı aşkın bende-i fermânıyüz cânâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Mahabbet mülkünün sultân-ı âlî-şâmyüz cânâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Ezelden aşk şâhının fermanının kuluyuz cânâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Muhabbet mülkünün yüce şanlı sultanıyız cânâ)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Sehâb-ı lûtfun âbın teşne dillerden diriğ itme </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bu deştin bağrı yanmış lâle-i nu'mânıyuz cânâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Lütuf bulutunun suyunu susamış gönüllerden esirgeme</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Biz bu çölün bağrı yanık Lâle-i nu'mânıyuz cânâ)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Zamâne bizde cevher sezdiğiyçün dil-hırâş eyler</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Anınçün bağrımız hûndur maârif kânıyüz cânâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Zamâne bizde cevher sezdiği için gönlümüzü tırmalar</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Onun için bağrımız kandır, marifet madeniyiz</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">cânâ)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Mükedder kılmasın gerd-i kedûret çeşme-i câm </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bilürsün âb-ı rûy-i mülket-i Osmânîyüz cânâ</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Kederli kılmasın bulanık devir can gözünü </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bilirsin, Osmanlı mülkünün yüz suyuyuz -haysiyetiyiz!- cânâ)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Cihânı câm-ı nazmım şi'r-i Bâkî gibi devr eyler </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bu bezmin şimdi biz de Câmi-i devrâniyüz cânâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Cihânı, nazmımın kadehi Bâkî şiir gibi devr eyler</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bu bezmin -sanat dünyasının!-, şimdi biz de devreden kadehiyiz cânâ)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Câmi-i devran; hem devreden kadeh, hem de meşhur İrân Şâiri Molla Câmî anlamında... Burada, "lisânın hafızasına yüklü bilgi" dediğimiz hakikati de, bu vesileyle bildirmiş olalım... "Şiir, gizleme sanatıdır!" hikmeti, Batı'dan gelmiş bilinir... Oysa; "Tevriye" sanatı denilen şey, bunun ifâdesi-dir: Örtüp gizlemek. Sözünü veya bir haberi izâh etmeyip gizlemek. Birkaç mânâsı olan bir kelimenin en uzak mânâsını kasdetmek. Sözü, birkaç mânâya gelir şekilde kullanmak.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Lâle-i Nu'mân: Bir anlamıyla, bir lâle çeşidi... Hadîs meâli: "Cahil insanlar size delilik is-nad etmedikçe, gerçek imânda olamazsınız!"... Lâle, "Allah" lâfzıyla olan yazılış benzerliği yanında, ebcedi de aynı; diğer mânâları da, "vaktiyle suçluların ve delilerin boynuna takılan halka, incir koparmak için ucu çatallı değnek"... Tîn, hem "incir", hem de "insanlar" sembolüdür... Bunun yanında Nu'mân, "kan" ve "İmâm-ı Âzam Hazretlerinin bir namı"... Lâle-i Nu'mân tamlaması içinde, "Nu'mân", insana da denk gelebilir; ve tamlama, İlâhî insan gibi bir mânâya da çalar.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Lâle-i Nu'mân hakkında söylediklerimizi, -bu çölün bağrı yanık Lâle-i nu'mânıyuz diyor ya!-, teyid eder bir beyit, yine Bâkî'nin:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Nümûne gonca-i gülşen leb-i rengîn-i Şîrîn'e </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Nişâne lâle-i sahrâ dil-i hûnîn-i Ferhad'a </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Nümûne gülşen goncası, Şîrîn'in renkli dudağına </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Nişâne, sahra lâlesi, Ferhad'ın kanlı yüreğine)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî, aynı zamanda, hayatıyla da bir tarih ruznâmecisi gibidir; tarih takvimi, vakit cetveli... </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Başta Kanunî Sultan Süleyman olmak üzere, 2. Selim, 3. Murad ve 3. Mehmed devirlerinde bulunmuş, hepsine kasideler yazarak ihsanlarına nâil olmuş... </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Kendisini pek takdir eden Kanunî, şöhretinin ilk yıllarında ona, üç kitab hediye ediyor: Keşf-i Keşşâf (Keşfedicinin Keşfi), Hidâyet (Kurtuluş Yolu), Ekmelîn (Kâmiller)... Bunun üzerine kendisinin Padişâh'a takdim ettiği şiir:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Eyledi keşf ile izhâr-ı kerâmet kemerün </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">İtdi müşkillerümüz hâce-i ihsânun hail </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Eyledi keşf ile kerâmet izhâr kemerin -Dervişliğin!-</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Etti müşküllerimizi ihsân hocalığın hail)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Kim kime rehber ola bedreka-i ihsânun </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Yoluna karşı tutar şem'i hidâyet meş'al</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Kim kime rehber olur, ihsân mürşidliğin-kılavuzluğun</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Yoluna karşı tutar, şem'i hidayet meş'alesi)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Gerçi kâmillere âlemde nihâyet yoğdur </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Mihnet Allah'a seni cümleden etmiş ekmel </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Gerçi kâmillere âlemde nihâyet yoktur </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Mihnet Allah'a, seni cümleden kâmil etmiş)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Şeni: Mum... Şema': Mum. Meclise zevk veren, meclisi süsleyen mum. Mizaç... Şema': Yüce, yüksek, ulu, âli.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt; text-align:justify"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Şimdi Bâkî'nin, son beyti asırlardır dillerde dolanan gazelini görelim: </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Müj e haylin dizer ol gamze-i fettân saff saff </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Gûyâ cenge girer nîze-güzâran saff saff </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Kirpik askerlerini dizer o fettan gamze -yan bakış!- saf saf </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Gûyâ cenge girer mızraklı askerler saf saf) </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Seni seyr itmek içün reh-güzer-i gül-şende </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">İki cânibde durur serv-i hirâman saff safî </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Seni seyretmek için gülşen güzergâhında -yolunda </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">İki yanda durur salman serviler, saf saf) </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Leşker-i eşk-i firâvan ile ceng eylemeğe </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Gönderir mevclerin lücce-i ummân saff saff </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Sayısız gözyaşı askeri ile ceng etmek için </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Gönderir dalgalarım, ummanın engin suyu saf </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">saf) </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Gökde efgaan iderek sanma geçer hayl-i kuleng </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Çekilür kûyine mürgaan-ı dil ü cân saff saff </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Gökte feryâd ederek, sanma geçer turna sürüsü </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Çekilir semtine gönül kuşları ve cân, saf saf) </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt; text-align:justify"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Câmi' içre göre tâ kimlere hem-zânûsun </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt; text-align:justify"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Şekl-i sakkada gezer dîde-i giryan saff saff </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt; text-align:justify"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Cami içinde gör, kimlerle dizdizesin </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Saka -su dağıtan- şeklinde gezer, ağlayan gözler saf saf) </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Ehl-i dil derd ü gamın nimetine müstağrak </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Dizilürler keremin hânına minhan saff saff</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Ehl-i dil, derd ve gamın nimetine gark olmuş </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Dizilirler keremin sofrasına misafirler saf saf)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Vasf-ı kaddinle hirâm itse alem gibi kalem </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Leşker-i satrı çeker defter ü dîvan saff saff </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Boyunun vasfıyla salınsa âlem gibi, kalem </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Satır askerlerini çeker defter ve dîvan saf saf)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Kûyin etrafına uşşak dizilmiş gûyâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Harem-i Kâbe'de her cânibe erkân saff saff </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Semtinin-mekânının etrafına aşıklar dizilmiş,</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">gûyâ -sanki!-</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Kâbe'nin Harem'inde her tarafa erkân saf saf)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Kadrini seng-i musallâda bilüb ey Bâkî </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Durub el bağlayalar karşuna yâran saf saf </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Kadrini musalla taşında bilib ey Bâkî</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Durub el bağlarlar karşında yâran -dostlar!- saf</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">saf)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî'nin, Allah'ın isimlerinden biri olduğunu söylemiştik; musalla taşı karşısında ölümü hatırlayan ve daha derin duyan insan hâli niyetiyle de bakabiliriz... Şiirin esprisi, herkesin kolayından anladığı şekilde... Namazını kıldıran Şeyhülislâm Sunullah Efendi de, kalabalık bir cemaat önünde bu ölümsüz beyiti okumuş.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Nef'î'nin, onun sözünü mücevher ve bal rağbetinde gördüğünü, böyle metâ'ın hüsran vermesinin mümkün olmadığını -buna dair beytini görmüştük... Bu takdirin kıymetini anlayabilmek için, sadece "asel" kelimesine bakmak yeter: Bal. Şehd. Tatmak. Cennette bir su. Su akarken yüzünde hasıl olan kabarcık... Maveraî-söz üstü ötelere dair tahassüsün unsurlarıdır bunlar... Tıb ilmi ve bâtın yolu hakkında söylediklerimiz de gözönünde tutularak: Bal, Allah Resûlü tarafından da tavsiye edilen bir metâ. Eski tıbta, hemen bütün ilâç terkiblerinde geçen iki malzemeden biri bal, diğeri kuru üzümdü.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî, zaten metâımn farkındadır:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Baakî'yâ dil durmasun güftâra tâkat kalmadı </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Vaktidir ol husrev-i devrâne söylen söylesün </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Yâ Bâkî, gönül durmasın söze tâkat kalmadı </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Vaktidir o devrânın husrevine -pâdişâhına- söyleyin, söylesin)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">"İlimsiz-irfansız şiir, temelsiz duvar gibidir" hesabı, ilmini müderris sıfatıyla ve muteber eserlerin muteber tercümeleriyle göstermiş, bunun yanında Eyüb Sultan'da müderris bulunduğu sırada o Hazret'in rivayet ettiği hadîsleri derleyerek kitablaştırmış olan Bâkî'nin, kendi dilinden şiiri:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Dür dişin vasfında şi'rim defterin gördü meğer </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Kim sadef mecmu'âsım aldı deryâ koynuna </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(İnci dişin vasfında şiir defterimi görmüş meğer </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Ki sadef mecmu'âsının -şiirlerimin hepsini- aldı</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">deryâ -ilim!- koynuna)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî'deki mağrur edâyı, "toplam hâlinde Bâkî bu!" diyebileceğimiz gazelinden görelim:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Fermân-ı aşka cân iledir inkıyâdımız </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Hükm-i kazâya zerre kadar yok inâdımız </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Aşkın fermânma cân iledir boyun eğişimiz </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Kaza hükmüne - Allah'ın emrine zerre kadar yok</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">inâdımız)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Baş eğmeziz edâniye dünyâ-yi dûn içün </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Allah'adır tevekkülümüz i'timâdımız</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Baş eğmeyiz aşağılıklara sefil dünya için </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Allah'adır tevekkülümüz, itimadımız)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Biz müttekâ-yi zer-keş-i câha dayanmazız </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Hakkın kemâl-i lûtfunadır istinâdımız</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Biz iktidarın altun kakmalı -asasına!- dayanmayız</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Hakkın kemâl-i lûtfunadır istinâdımız)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Zühd ü salâha eylemeziz ilticâ hele </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Tuttu eğerçi âlem-i kevni fesâdımız</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Zühd ve salâha eylemeziz ilticâ -amellerimize güvenmeyiz!- hele</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Tuttu ise de varlık âlemini fesâdımız)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Meyden safâ-yi bâtm-ı humdur garaz heman </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Erbâb-ı zâhir anlayamazlar murâdımız </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Meyden, küb bâtınının sefâsıdır niyet, hemen </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Zâhir erbâbı anlayamaz murâdımızı)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Mihnet Hudâ'ya devlet-i dünyâ fenâ bulur </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî kalur sahife-i âlemde adımız </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Mihnet Hudâ'ya, dünya saadeti fenâ bulur </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî kalır âlem sahifesinde adımız)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">4. beyitte, Bâkî'nin üstün idraki görülüyor: Yapıp ettiklerine değil, sadece Allah'ın fazlına sığınmak şuuru... 5. beyitte; "bâtın-ı hum; küb bâtını", kübün-kadeh'in "insan" sembolü olmasından hareketle, hem Allah Resûlü'nün bâtını ve tabiî ki Şeriat'ın bâtını; ve "meyden kasıt budur!" diyor.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Dîvân edebiyatımızın, bir kimsenin vefatıyla ilgili teessürü bildiren "Mersiye" türünün örneğini de Bâkî'den gösterelim... Kanunî için yazdığı mersiyeden bir bölüm:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Tîgın içürdi düşmene zahm-i zebânları </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bahsetmez oldu kimse kesildi lisânlan </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Kılıcın içirdi düşmana alev irinlerini </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bahsetmez oldu kimse kesildi lisânlan)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Gördü nihâl-i serv-i ser-efrâz-ı nîzeni </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Serkeşlik adın anmadı bir dahi bânlan </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Gördü, mızrağının başı yüksek servi fidânı </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Serkeşlik adın anmadı bir daha beyleri)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Her kande bassa pây-ı semendin nisâr içün </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Hanlar yolunda cümle revân etdi kanlan</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Her nereye bassa çevik atının ayağı, saçmak-vermek için</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Hanlar, yolunda cümlesi revân etti kanlannı)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Şemşîr gibi rûy-ı zemine taraf taraf </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Saldın demür kuşaklı cihân pehlevânlan </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Kılıç gibi yeryüzüne taraf taraf </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Saldın demir kuşaklı cihân pehlivanlan)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Aldın hezâr büt-gedeyi mescid eyledin </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Nâkûs yerlerinde okutdun ezânlan</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Aldın binlerce puthâneyi -kiliseyi!- mescid eyledin</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Çân yerlerinde okuttun ezânlan)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Âhir çalındı kûs-ı rahîl etdin irtihâl </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Evvel konağın oldu cinân bûstanlari </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Âhir çalındı göç davulu etdin irtihâl </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Evvel konağın oldu Cennet bostanlan)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Minnet Hudâya iki cihânda kılub sa'id </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Nâm-ı şerifin eyledi hem gaazi hem şehîd </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Minnet Hudâ'ya iki cihânda kılıp sa'id </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Şerif nâmını eyledi, hem gâzi hem şehîd)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî, Kanunîyi gerçekten sevmiştir ve mersiyesi ısmarlama cinsten değildir... Kanunînin onu takdirine dâir, bir de hoş bir hâdise var: Saray'daki câriyelerden biri, Tutî isimli bir kadın şâir, Bâkî'ye verilir... Tutî, "dudu kuşu denilen bir papağan, güzel sesli bir kuş" demek... Bâkî'nin ahbablarından meşhur şâir Nevi, Tutî'nin adından mülhem ve İrânlı Sâdî'nin Gülistan'ındaki "Tutî ve Zap" hikâyesine imâ, "Tutî'ye yakın oldunuz!" diye tebrik edince, şâir sesini yakını da olsa ucuza kullanmayan Bâkî, lâtifeyle cevab veriyor:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— "Tutî diye pek uçurma birader, kargadır!"</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî, kendinin kendini takdiri ve herkesin hakkındaki kanaati olarak, tamı tamına:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Bu devr içinde benim pâdişâh-ı mülk-i sühân </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bana sunuldu kasîde bana virildi gazel </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Bu devr içinde benim söz mülkünün pâdişâhı </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bana sunuldu kasîde, bana verildi gazel)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Müfred, "başı ve sonu olmayan kafiyesiz beyit"; tek beyit... Yukarıdaki beyit de o cümleden... Dîvân'da yer alan böyle beyitler, Üstadım'da "Noktalamalar" şeklini almış; ve kafiyeli.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Beyin törpüsü kelimeler; "Kelimeyi boğardım, verselerdi elime!" diyen Üstadım... Suh: Duvar... Suhan: Törpü... Sühan: Kelimeler... Bâkî, kaside ve gazellerini söz üstü ahenk hakikatinde söylediğini gösteriyor; burada kelimelerin rolü, tıpkı musikînin görünebilmesi için, koyun bağırsağından yapılma telli sazlara-âlete ihtiyaç kabi-lindendir.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">"Dîvân edebiyatımızda şâirin şâiri kritiği de şiirle" dedik ve Nefî'yi misâl verdik... Yine Nef'î'nin, onun bir mısraını ve beytini tanzim edişi:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Tavâfa kâbe-i kuyun bi-kavli Bâkî-yi merhum </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Derûn,i dilde niyyet âb-ı zemzem musaffâdur</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Tavhaf edin köyün kâbesini, kavilsiz -şübhesiz,</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">hilesiz!- merhum Bâkî</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Gönül derûnunda niyyet, zemzem suyu safiliğin-</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">dedir)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Şâirler köyünün, kavilsiz, şübhesiz kâbesi Bâkî; ve kâbe'nin diğer yazılışına nazaran "yumurta" anlamına gelir ki, "beyza" kelimesinin yakınları, mânânın ne kadar genişlediğini gösterir... Beyza: Yumurta. Erkeklik... Beyza': Kasaba, köy... Beyza: Parlak. Beyaz. Dâhiye... Beyaz, mücerredin, tecridin rengidir.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Bu mahâlde aceb evsâfına çesban görülür </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">N'ola bu beytini Bâkî'nin edersem tanzim</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Bu mahâlde acaba vasıflarına uygun ve lâyık görülür mü</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">N'olur bu beytini Bâkî'nin edersem tanzim)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Def'-i Yecûc-ı gama eşiğidür sedd-i sedîd </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Men-i ceyş-i eleme dergehidür hısn-ı hasîn </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Yecûcü defetme eşiğidir doğru ve yanlışsız sedd </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Elem askerine men'-engel dergâhıdır müstahkem kale)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî'nin niçin çok takdir edildiğini anlayabilmek için, şübhesiz şiire vücut veren kuralları da bilmek lâzım; aruz vezninin kalıplarını... Bunlar, bizim neslimiz ve şübhesiz bizden sonraki nesil için, toprak altındaki antik eserler kadar uzak bir zevk. Meselâ bir güreş veya futbol maçı, onlara dair kurallar bilinmediği zaman, ortada bir itişme ve top etrafında mânâsız koşuşma olarak görülür; halbuki kuralları içinde oyunlarla, onlara mahsus bir mantık ve nizâm vardır. Kezâ satranç oyunu: Bir taş oynanmıştır, "müthiş hamle"dir... Anlamayan için ise, sadece o karışık taşlar içinde birinin oynanması.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî'yi methederken, onda "zihaf ve "imâ-le"ye hemen hiç rastlanmadığını söylerler. Zihaf, "uzun okunulması gereken bir sesli harfin, vezin zarureti ile kısa okunuşu", imâle de tersi. Aruz kalıblarına tam uygun kelimelerle şiir söylemek; aruz kalıbları bilinmeden, hâliyle bunun zevkine varılamaz. Aruz kalıbına her uygun söyleyiş sahici şiir değildir ama, sahici şiirin o kalıblar içinde söylenmesi de sahiciliktendir... Bu hususu, havada bir Bâkî medhiyesi zannedilmemesi için uyarıyoruz. Şâir şâirler için de geçerli... Bunlar, telkinle alınanı tahkikle bulmaya dair ölçülendirmeler. Kalıb içinde, şiir değil de manzumeye misâl de, Nabî'nin beyti:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— İhtikârın sonu iflâsa çıkar </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Yapar evvel bir evi sonra yıkar </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Karaborsanın sonu iflâsa çıkar </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Yapar evvel bir evi sonra yıkar)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî'de tecrid... "Eşya ve hâdisenin her ân yeniliği" diyoruz... Ufukta dile getirilmiş hakikat, şiir diliyle Bâkî'den:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Sahayif olsa felekler nihâl-i Sidre kalem </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Yazılmaya keremi defteri alelicmal </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Sahayif olsa felekler, Sidre fidânı kalem </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Yazılamaz kereminin defteri topluca)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Sahayif: Sahifeler... Sehaya: Beyin zarları... Sehay: Keşfetmek. Kabuk soymak. Nâme üstüne nesne bağlamak.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Felek: Gök, gök katı, devir. Tâli', baht. Her gök seyyaresinin gezdiği âlem. Dünya, âlem.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Sidre: Ağaca teşbih edilen, 7. kat gökte bir makam ismi... Sidre ağacı: "Arabistan kirazı" denen bir ağaç... Ve Sidret-ül Münteha: Yedinci kat gökte bulunan ve Mi'rac gecesi Allah Sevgilisinin ulaştığı en son makam. Mahlûk ilminin ve amelinin kendisinde son bulup "kevn-varlık-oluş-vü-cud" âlemini hududlandıran bir işaret.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Bâkî'nin, "nezaket en kolay yapılan şeydir" hikmetini gösteren, kolay söylenmiş nazik inceliklerle dolu bir beyti, yine aynı cümleden olarak:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Kafadar oldular şîr ü peleng ahûya sahrada </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Edeler şol kadar şimdi riayet hakk-i cîranî </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Kafadar oldular aslan ve kaplan ahûya sahrada </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Ederler şu kadar -zaman- şimdi, riayet komşu hakkına)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">İslâm'da komşuluk hakkı azîz... Öyle ki, sahâbî, "Allah Resûlü komşuluk hakkından o kadar bahsetti ki, komşuyu komşuya mirasçı bırakacak sandık!" buyuruyor. Düz ifadesiyle beyit, bundan mülhem.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Diğer taraftan... Şîr: Aslan. Süt... Süt, bir hadîse nazaran, ilmin sureti... Şi'r, şira, şira', şir'a, şi'ra: İdrak, şiir. Satın alma, satın alınma. Gemi yelkeni. Bir ırmak veya su menbaından, içmek veya almak için girilen yol. İki yıldızın adı.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Peleng: Kaplan... Pele-Pelle: Terazi kefesi. Merdiven basamağı.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Ahû: Ceylân. Gözleri çok güzel olan. Gazâl. Dilber, sevgili... Ahu: Kardeş, dost... Ahu: Saç ve sakalı ak olup, hürmete şayan olan.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Güzelliğin kafadarları ve kardeşleri, hepsi bir arada: Şiir-ilim-idrak ve ölçü... Kaptan, "yırtıcı" tâbiatı yanında, kedigiller âilesinden olarak, "ulu kişi-ululuk" anlamına da gelir: Şener, "Kedi, ulu kişi" demek... Aynı kelimenin "kuyruk sokumu" mânâsı, -bir işin nihâyeti ve sonu!-, bir terkib hâlinde "şîr ü peleng"i, şiirin, mevzuunda, "öz ilminin müntehasmda" bir ses olduğunu gösteriyor. Aynı kolay söyleyiş içinde:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Zerrece çun ü çira kimsede yoktur hâşâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Südde-i devletinedir yine Bâkî ferman </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Zerrece "nasıl, niçin?", kimsede yoktur hâşâ </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Devletinin eşiğindedir yine Bâkî ferman)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">"Hikmetinden suâl olunmaz Rabbim!" deriz ya... Kelimelere ve iştikaklarına boğmadan: Devletinin, -büyük mertebenin!- şahsındadır Bâkî ferman... Devletinin bulutunda, -rahmetinde-, Bâkî ferman: "Gazabımı geçti rahmetim" meâlindeki âyet malûm; ve Allah'ın "Rahman" isminin, bütün isimlere şâmil oluşu... Aynı beytin, kolayca anlaşılacağı şekilde, Kanunî'ye yorulması da görülüyor.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Yukarıdaki beyite akraba, bir başka beyit:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Ki bu nizâmı vermedi âlem-serayma </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">İllâ ki yümn-i devle-ti cihân-sitân</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Ki bu nizâmı vermedi âlem-sarayına </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">İllâ ki cihân mekânının devlet uğuru)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Dîvân edebiyatı şâirlerinden Sâbit de, Bâkî için şunları yazmış:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— N'ola nakkad disen Bâkî'ye insaf budur </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Ki bizim nukre-i endişemüz anun pulıdur </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(N'olur "nakkad-iyiyi kötüyü ayıran" desen Bâkî'ye, insaf budur</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Ki bizim fikir külçemiz -işlenmemiş fikrimiz!-onun puludur)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— N'ola devşirse bekâyasını mazmunlarımın </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Hâme tahsîl-i kemâlât da Bâkî kuludur </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(N'olur devşirse(m) kalanlarını sanatlı ince sözlerinin</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Kalem kemalâtım tahsil de Bâkî kuludur)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Tabiî burada, meselâ "hâme" kelimesinin, yazılış farklarıyla getirdiği mânâ zenginliğini de ele alarak bakmak, işin sanatlı söylenişine âit ayrı bir zevk ve fikir verir... Hame: Yontulmuş kalem. Kur'ân'da "ruh" ve "akıl" mânâsına geçer; bu hususta, geçen ciltlerde İmâm-ı Gazâlî Hazretlerinden bahsi gösterdik... Hame: Bir sap üzerinde bitmiş tâze ekin, hars, kültür... Hame: Kafatası, kafa... Hame: Balçık. (Yaradılış).</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Fuzûlî'nin ünlü beytini tedâî eden bir beyit:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">—Muhabbet husrev-i fermandih-i şân ü geda ancak </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Müsehhar cümle âlem aşka bir sırr-i Huda ancak </span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">(Muhabbet, şân veren padişah-güneş- ve dilen-ci-aşık-ancak</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Teshir olunmuş cümle âlem, bir Huda sırrı ancak)</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">Çilekeşlerden Bâkî'yi, çilekeşlerin duası niyetine, yine Bâkî'den bir beyitle noktalayalım:</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><span georgia="">— Bari birkaç gün huzur-i kalb ile dünyaya bak.</span></span></span></p> <p class="Default" style="margin-bottom:19.2pt"><span style="font-family:Georgia,serif;"><span style="font-size:18px;"><b><span georgia="">Salih Mirzabeyoğlu, Büyük Muztaribler, s. 270-286</span></b></span></span></p>