Biyografi | Astronomi, tıp, matematik ve hadis âlimi: Takiyüddin Raşid

Yıldızların düzenini inceleyen bilim dalına astronomi denir. birçok çalışmaya imza atan, ilk rasathaneyi kuran, rasat aletleri geliştiren, Güneş ve Ay'ın doğuş yerlerini hesaplayan, yıldızların boylam, enlem ve doğuşlarını ortaya çıkaran, kuyruklu yıldızı rasat eden ve fıkhi ilimlerde de müderrislik yapan Takiyyüddin Raşid Hazretleri, asırlar öncesinden sadece Doğu'ya değil Avrupa'ya bile astronomi konusunda öncü olmuştur. Hatta o dönemlerde Batı'nın da astronomi alimi olan Tycho-Brahe de Takiyyüddin Raşid'den yararlanmıştır. Kaynaklar Takiyyüddin'in Tycho-Brahe'den daha ileride olduğunu da ispatlamışlardır. İstanbul Rasathanesi 1576'da faaliyete geçtiği zaman, Batı'da Tycho-Brahe'nin rasathanesi 1584'te faaliyete geçmiştir. Bu durumda Takiyyüddin Raşid'in astronomi ilminde daha ileride olduğu da anlaşılmıştır.

Yıkılan rasathaneyi Abdülhamid Han yaptırmıştır Günümüzde ademe mahkum edilen dehalardan birisi de astronom Takiyyüddin Raşid'dir. Öyle ki, hâlâ onun birçok keşiflerini kullandığımız halde, yaptığı rasatları devam ettirememişiz ve yaptığı araştırmalara hiçbir fayda sağlayamamışız. Bizde keşfedilen birçok rasat aleti, birçok matematik kuralları asırlar sonra Avrupa'da ortaya çıkıyor ve Batı'nın malı diye satılıyor. Yalnız Batı Doğu’nun dehalarını kullanmasını bilmiş ve tabiri caizse adeta sömürmüş. Batı’dan bize tevarüs ettiğini sandığımız binlerce keşfin Doğu’nun malı olduğunu yine bu dehaları tanıyınca şahit oluyoruz. Astronomiye “kehanetlik yapıyor” gözüyle bakıp astronomi ilmine karşı çıkan yobaz takımının elbette Osmanlı’da da olduğunu müşahede etmiş oluyoruz. Ki Takiyyüddin’in araştırmalarını kehanet olarak görüp ilmi araştırmalarına yasak koyan kafalar, Doğu’da nice ilmin gerilemesine sebep olmuştur. Üstad Necip Fazıl’ın “…askerinin kaputuna küfür, bisiklete şeytan arabası, matbaaya kafir icadı hükümlerini kesen kaba softa, gerçekte savunduğunu hayal ettiği dine hakaret ediyor ve onun insanoğlunu kurtarıcı şifa tesirini hiçe indiriyor” dediği gibi ham yobazların yaptıkları sadece ve sadece hikmeti yitirmekten başka bir şey değildir. Takiyyüddin’in kurdurduğu ve ardından yıkılan rasathaneyi Ulu Hakan Abdülhamid Han tekrar yaptırmış ve onun emanetini tekrar ele alarak işin vahametini ve astronominin ne kadar gerekli olduğunu göstermiştir. Fakat 1574’de yobaz takımının yaptıklarını burada da yapmışlar ve tam üç asır sonra yani 1900'lerde Sultan Abdülhamid’i hâl ettikten sonra İslam dünyasındaki derin boşluğu fırsat bilenler rasathaneyi kapatmıştır. Bugün Takiyyüddin gibi bir deha tanınmadığı gibi rasathane de hiç kurulmamıştır.

Takiyüddin Hazretleri müderrislik yaptı 1521’de Şam’da doğan Takiyüddin Raşid'in asıl ismi Muhammed bin Maruf bin Ahmed Rasıd-üş Sami'dir. Lakabı Takiyyüddin'dir. Babası Mehmed bin Maruf da Mısır'ın en iyi müderrislerindendir. Takiyyüddin de Mısır ve Şam’da döneminin tanınmış âlimlerinden fıkıh, hadis, tefsir, matematik ve astronomi ilimleri almıştır. Arapça, Türkçe ve Farsça lisanlarını bilen Takiyüddin Raşid, eserlerinin tamamına yakınını Arapça olarak yazmıştır. Âlimlerden hadis, tefsir, fıkıh, matematik, tıp ve astronomi gibi ilimler okumuş, Şam’da bazı medreselerde müderrislik yapmıştır.

İstanbul'da hocalardan ders aldı İlimde yükselen Takiyyüddin Buhari kitabını okumakla vazifelendirilmiş ve İslam ilimleri profesörlüğüne yükseltilmiştir. Bu dönemlerde İstanbul'a da Takiyyüddin Raşid, Edirnekapı Bala Medresesi Müderrisliğine yükseltildi. Çok fazla kalmayarak Mısır'a dönen Takiyyüddin 1526'da kadılık makamına yükseltilmiş ve orada kadılık görevini icra etmiştir.

1570'de tekrar İstanbul'a gelen Takiyyüddin, dönemin alimleri Ebussuud Efendi, Azmi Zâde, Çivizade, Kutbettin Efendi ve oğlu Mehmed Efendi'den dersler almış ve istifade etmiştir. Takiyyüddin Raşid, astronomi çalışmalarına İstanbul'da da devam etmiş ve 1571'de devletin astronomu seçilmiştir.

Kuyruklu yıldızı ilk defa o gözlemledi

Takiyyüddin, yaptığı takvimlerde ve diğer astronomi hesaplarında kullandığı Uluğ Bey Zici’nin yeterli olmadığını düşünerek yeni hesaplar yapmak için yeni bir rasathane kurulmasını talep etmiştir. Osmanlılarda ilk rasathaneyi İstanbul'da Sultan III. Murad döneminde kurdurmuş ve 1577'de rasathane açılmıştır. Rasathane Beyoğlu'nda Fransız Konsolosluğu'nun yanında bulunuyordu. Bu rasathanede gök bilimleriyle uğraşmış ve çeşitli astronomik keşifler yapmıştır. Hatta 11 Eylül 1577'de gökyüzünde kuyruklu yıldızı gözlemlemiş ve bu yıldızın üzerine bir eser yazmıştır. Fakat günümüzde de olduğu gibi yapılan bir çalışmaya, edinilen bir fikre nasıl ki kör bakılıyorsa Takiyyüddin’in eserlerine de kör bakan ve kıskançlık gösteren bazı kimselerden dolayı rasathane yıktırılmıştır. Takiyyüddin yıktırılan gözlemevinden sonra büyük bir üzüntü duymuş fakat yılmayarak çalışmasına evinde devam etmiştir.

25 metre derinliğine bir rasat kuyusu kazdırdı

İlim öğrenip öğrettiği zamanlarda bile astronomi ve matematik üzerine derin araştırmalardan vazgeçmedi. Bazı rasatlar yapabilmek için 25 metre derinliğine bir rasat kuyusu kazdırarak, sabit yıldızları gündüz gözlemeye çalışmıştır. Bu kuyuda hacimleri büyüyen rasat aletlerini rüzgar tesirinden korumak için muhafaza etmiştir.Bu çalışmalar sayesinde orijinal eserler çıkarmış,1567-1568 yıllarında Nablus kadısı iken “Reyhanetü’r-Ruh” adlı eserini telif etmiştir. Takiyüddin Raşid’in astronomiye katkılarında zamanı ölçmede rasat aletlerine saniye taksimatını ilk kendisi koymuş. Güneş parametreleri hesabında yeni bir usul uygulamış. 4 senelik rasatlarla güneş cetvellerini tamamlamış. Bir gök cisminin yörüngesinden tam olarak sapması diye adlandırılan Meyl-i Külli’yi 33, 26 ve 48 derece olarak bulmuş (Bu rakam günümüzdeki rakamdan sadece 36 saniye küçüktür). Hatta ünlü astronom Thyco Brahe bu rakamın iki misli olarak 1.46 saniye fazla bularak büyük hata yapmıştır.

Dakika ve saniyeyi keşfetti

Merdiyenler arası zamanı ilk defa ölçmüş, Güneş, Ay ve yıldızların doğuş yerlerini, yıldızların enlem, boylam, doğuş ve eğitim metotlarını ortaya koymuş. Birçok ölçüyü gerçekleştirebilmek için de aletler icat etmiş. Ondalık kesri keşfeden ilk bilgin Gıyasüddin Cemşid’e nazaran Takiyyüddin 60’lı sistemi bulmuş ve trigonometriye ve astronomiye ilk defa tatbik etmiştir. Bu sistem günümüzde dederece, dakika ve saniye olarak kullanılmaktadır. Fakat her zaman olduğu gibi 1670’te bu Takiyyüddin’den 100 sene sonra Gabriel Mouton ortaya çıkardığını iddia etmiştir.Takiyyüddin’in ortaya çıkardığı “aşari” astronomik hesaplamalar kendisinden 250 sene sonra Lablace tarafından grad sistemi adıyla iddia atıldı. Kuyruklu yıldızı rasat etti. Batı’da Kadran olarak bilinen rasat aletini ilk olarak keşfetmiş. Yıldızların açıklığını ve yüksekliğini ölçmeye yarayan Zat-üs Semt ve İrtifa aletini keşfetti. Ve yıldız ilimlerine dair birçok icatları daha bulunmaktadır. Takiyyüddin, otomatik makineler ile ilgili yazmış olduğu “Turuk al-Seniyyefi’l-Alat al-Ruhaniye” eserinde otomatik saatler, cebir, optik ve tıp gibi mevzulara da değinmiştir. Güneş parametrelerinin hesabında üç gözlem noktası tespit etmiştir. Bu gözlem noktası Avrupa'ya 16. yüzyılda ulaşmıştır. Hatta bu gözlem Avrupa'da da yapılmış ama Takiyyüddin Raşid'in gözlemi kadar doğru tespitte olmamıştır. Takiyyüddin Raşid'in rasathanesinde usturlab, duvar kadranı, iki delikli araç, mekanik saatler, kum saati, gök küresi, yer küresi ve çizim için gerekli araçlar yer alıyordu. Aynı zamanda Raşid, Avrupa'nın da astronomi konusunda keşiflerini takip etmiş ve yararlanmıştır. Kaynaklar Takiyyüddin Raşid'in gerçekleştirdiği ilimlere Avrupa'nın üç asır sonra ulaşabildiğini söylemiştir.

Takiyyüddin Raşid’in eserleri:

Takiyyüddin Raşid yaptığı rasatları çeşitli eserlerde toplamıştır. Eserleri ise şunlardır:

1. Cedâvil-ür-Resadiyye: Astronomik gözlemler sonucunda yazılan cetvellerden meydana gelmiştir. Eser tamamlanamamıştır.

2. Gunyet-üt-Tullâb minel-Hesâb: Matematikten bahsedilmiştir.

3. Düstûr-ut-Tercîh li Kavâid-it-Testiğ: Kürevi yüzeylerden ve güneş saatlerinden bahsedilmiştir.

4. Tercümân-ül-Etıbbâ ve Lisân-ül-Elibbâ: Farmakolojik bir lügat olup tıpla alakalı bir eserdir. İlaçlar hakkında bilgiler verilmiştir.

5. El Cebr vel Mukabele Şerhi: Siracüddin Mehmed es-Secavendi'nin El-Cebr vel Mukabele isimli eserine yazdığı bir şerhtir.

6. El-Kevakibüd Dürriye: Vakitlerin belirlenmesiyle alakalı bir eserdir.

7. Ziyc-i Cedid-i Sa’deddin: Ziyci İlahni'nin düzeltilmiş şeklidir.

8. Alatür Rasadiye Li Ziyc-Şehinşahiyye: Rasathanede bulunan dokuz astronomi aletler anlatılmaktadır. 9. Sidret-ül-MüntehalEfkar fî Melekût-il-Felek-id-Devvâr: Özel rasatların toplandığı bir eseridir.

10. El-Müzvelet-iş-Şimaliyye li-Fadli Dairi ufki Kostantiniyye: Güneş saatleri, Rubutahtasıyla ilgilidir.

11. Et-Turuk'us Seniyye: Su saatleri, nehirden su çekilmesi, su akımları ve bir kısım eğlence aletlerinden bahseden eserdir.

12. Gurubu Şems Sebebühu veTeahhuru: Güneşin batmasının gecikme sebebi üzerine yazılmış bir eserdir.

13. Risâletü Rub’-ul-Ceyb: Rubu tahtası denilen, zaman tayini, namaz vakitlerinin, hicrî ayların ve kıblenin tayini ve hesaplanmalarıyla ilgili âletin tarifi ve kullanılışıyla ilgilidir.

14. Reyhanet-ür-Ruhfir-Rusm-is-Sa’ati ala Musteve-üs-Sütuh: Projeksiyon metoduyla ilgilidir. Güneş saatlerinden de bahsedilmiştir.

15. Haridetüd Dürer ve Feridetül Fikir: 60'lı sistemi 10'lu kısımlara ayırdığı ve bununla yol gösterdiği sistemden bahsedilmiştir.

16. Hülasatül A'mal: Gece ve gündüz süreleri üzerine yazılmış bir eserdir.

17. Risale-i Kavsün'nehar vel'Leyl: Gece ve gündüzle ilgili bazı bilgiler vermektedir.

Astronomiye dair Batılı bilim adamlarına bile kapı açmış olan Takiyyüddin Raşid’in kıymeti ne acıdır ki bilinmemiştir. Yaptığı icraatlar bugün kullanılıyor olsa bile ismini hala fizikçilerin ve birçok profesörlerin bilemediğine şahit oluyoruz. 59 senelik ömrüne onlarca eser ve keşif bırakan Takiyyüdin son yıllarını sıkıntılar içerisinde geçirmiş ve 1585 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. Mezarı ise Beşiktaş’ta Yahya Efendi Dergâhı’nda bulunmaktadır.

Biyografi | Astronomi, tıp, matematik ve hadis âlimi: Takiyüddin Raşid

Metin Yüksel’i şehadetinin sene-i devriyesinde rahmetle anıyoruz!

Aksiyoner kahraman Malcolm X'i rahmetle yad ediyoruz

İzzetin El Kassam kimdir?

Abdülmetin Balkanlıoğlu: Tüm şarkıları senin için söylüyorum!

Anadolu'nun yiğit evladı: Şehid Halil Kantarcı

Bir günah keçisi: Niccolo di Bernardo Machievelli

Tüm zamanların en iyi boksörü: Muhammed Ali

Çöl kaplanı Fahreddin Paşa vefatının 75. yılında hayırla yad ediliyor